NEKOLIKO REČI RADOZNALOM ČITAOCU
TRI VEKA DOCNIJE
Ohrabreni lepim prijemom knjige Život carskog generala i slavnog inženjera gospodina barona Doksata de Moreza…, koja je za kratko vreme imala čak tri izdanja, u Biblioteci grada Beograda smo odlučili da i ove godine manifestaciju Dani Beograda obeležimo ponovljenim izdanjem jedne bibliofilske retkosti. Ovoga puta je reč o svojevrsnom vodiču kroz zemlje jugoistočne Evrope, kopnenim ali i pomorskim putevima od Beograda do Konstantinopolja.
Ne bi bilo neobično pretpostaviti da je junak naše prve knjige u svojim rukama imao ovo popularno izdanje kada je kretao ka Belom Gradu. Kakve su bile njegove predstave o zemlji, o gradovima i tvrđavama kojima će posvetiti svoj život? Koja znanja, ali i koje mitove je delio sa hiljadama svojih saboraca koji su pristizali iz svih krajeva Evrope? Popularna izdanja poput ovog, koje je štampano u Augzburgu 1690. godine, daju nam najčistije odgovore.
Državne i verske podele u Evropi produbljivane su vekovima. Nekada jedinstvena Rimska imperija nastavila je svoj život kroz Istočnorimsko i Zapadnorimsko carstvo od daleke 395. godine. Prvi veliki raskol hrišćanske crkve obeležiće sredinu XI veka, Luterova reforma početak XVI stoleća. Dogmatske razlike među vernicima rastu, postaju sve nepomirljivije.
Istovremeno, u Maloj Aziji buja Osmanlijsko carstvo. Nesloga hrišćana otvara muslimanskim suverenima jedna po jedna vrata i Mehmed II Osvajač ulazi u Carigrad 1453. godine. Napredovanje mu znatno olakšavaju vizantijski dinastički sukobi, ali više svega i najveće razaranje i pljačka u do tada poznatoj istoriji – Krstaško i Mletačko pustošenje Istočnog rimskog carstva 1204. godine. Mit o turskoj nepobedivosti širi Evropom do tada nepoznate strahove, ali i fantazije o nepreglednim i teško zamislivim bogatstvima Istoka.
Na svom osvajačkom pohodu, Osmanlije su se najduže zadržale pred kapijama Beograda. Murat II pretrpeće neuspeh 1440. godine. Mehmed II, osvajač Carigrada, biće odbijen, ali i ranjen pod Belim Gradom 1456. Evropski ‘bedem hrišćanstva’ opiraće se sve do 1521. godine kada u njega ulazi Sulejman II Veličanstveni.
Osam decenija velikih borbi za Beograd ostavilo je traga i u turskim hronikama. Ašik-paša Zade zapisaće da je opsada Belog grada 1456. godine propala zbog izdaje rumelskih begova koji su smatrali da: ‘[…] ako bi se i Beograd osvojio, za njih ne bi ostalo ništa drugo nego da počnu da oru […] jer, govorili su, na drugom mestu nema više neprijatelja’.
Neprijatelja, ‘nevernika’ je ipak bilo, ali se i napredovalo znatno brže. Samo pet godina po padu Beograda Ugarska doživljava slom na Mohačkom polju (1526), Beč je prvi put pod opsadom već 1529. godine. Zapadni posmatrači uvek ističu čvrstu disciplinu i ličnu skromnost turskih boraca nasuprot arogantnih, svadljivih i često pijanih evropskih plaćenika. Osmansko carstvo u XVI veku dostiže svoj vrhunac.
Istovremeno, velika geografska otkrića i trka za kolonijama evropskih država zahtevaju precizne podatke o svim znanim, ali i o ‘novim’ krajevima. Dok su se u Evropi razvijale kartografske škole, područje Srbije, ali i ostalih balkanskih zemalja pod turskom vlašću popunjavano je podacima sa starijih karata i nepouzdanih narativnih izvora. Usled nepoznavanja terena i stanovništva pogrešno se upisuju geografski elementi. Kompilacija građe sa karata različitih razmera dovodi do toga da se isto naselje upisuje dva, pa i tri puta na istom otisku. Davno iščezli gradovi i oni koji su nastali pogrešnim čitanjem starijih naziva čine nepouzdani inventar naseljenosti i reljefa Srbije, čak i na kartama najboljih evropskih kartografa XVI veka.
Opisane okolnosti gotovo neprekidnog ratovanja, ali i verska isključivost i netrpeljivost, učinile su da zemlje južno od Save i Dunava postanu svojevrsna Terra Incognita u srcu Evrope. Iz razumljivih strateških razloga, Turci retkim zapadnoevropskim putnicima ne dopuštaju nikakve zapise, nikakve beleške o predelima kroz koje prolaze na svojim, najčešće diplomatskim misijama. Svaka mistifikacija položaja reka, planina, dolina, puteva, odgovara turskim vlastima jer samo zbunjuje moguće neprijatelje. Istini za volju, sve dok Osmanlije nisu postale ozbiljnija pretnja, oni nisu ni pokazivali interesovanje za naselja duž puta za Carigrad, pogotovo ne za ljude koje su susretali.
Put od Regensburga u Nemačkoj preko Budima do Beograda, zatim preko Niša i Carigrada do Jerusalima, tema je evropskih hodočasnika u kojoj Beograd ima zapaženu ulogu jedino kao mesto prelaska u ‘grčku zemlju’, u neki drugi svet… Za područja pod turskom okupacijom neobično dugo se koriste nazivi iz tada već prevaziđene Ptolomejeve Geografije. Čitave oblasti se utiskuju na karte Evrope pod imenima iz antičkog perioda: Ilirik, Trakija, Dakija, Mezija… tek da na hartiji ne ostanu potpune beline.
Ratna sreća preokrenula se tek 1683. godine. Sultan Mehmed IV, ohrabren mađarskom bunom protiv Habzburgovaca, preduzima veliki pohod na Beč. Komandu poverava velikom veziru Kara Mustafi, dok se on sam zadržava u Beogradu, gde za sebe gradi dvor na vidikovcu, današnjem Svetosavskom platou iznad Slavije. Provodi vreme u lovu, nestrpljivo očekujući vesti o pobedi. Pre ikakvog boja, Leopold I u strahu napušta svoju prestonicu, ali u presudnom trenutku dvomesečnu opsadu razbija vojska poljskog kralja Jana III Sobjeskog. Kara Mustafa u Beogradu ne zatiče sultana ali pokušava da svoj poraz predstavi kao pobedu. Ipak biva pogubljen i sahranjen u džamiji koja se nalazila na početku današnje Dušanove ulice.
Mit o nepobedivosti turske vojske zauvek nestaje. Već sledeće, 1684. godine formira se Sveti savez Austrije, Mletačke Republike i Poljske i započinje Veliki rat, početak izgona Osmanlija iz Evropske Turske. Otvara se i takozvano Istočno pitanje – borba evropskih sila za osvajanje i uticaj u oblastima pod vlašću oslabljene Osmanlijske imperije. Austrija već tada formuliše svoj interes (Drang nach Osten) – Dunavom ka Crnom i Moravom prema Egejskom moru. Uskoro se pridružuje i Rusija, koja nastoji da otvori sebi put ka Sredozemlju. Okolnosti se menjaju iz decenije u deceniju, ali nam detalji postaju sve poznatiji, kao da smo kod kuće.
Čitamo zapise koji su nastajali krajem XVII veka, posle prvih pobeda i prodora na Balkan. U prvom trenutku nas zbunjuju imena mesta, reka i planina, sam naziv Grčka zemlja, grčki car, grčka religija, grčko carstvo, Helada, Grčki Beograd… Legende iz antičkog perioda i citati iz Pausanijevog Opisa Helade iz II veka za anonimnog pisca naše knjige neuporedivo su životniji od bilo koje predstave koju mi sami danas imamo o svom postojanju u Srbiji.
Narodi koji žive na Balkanu nabrajaju se samo uzgred, kao inventar pojedinih gradova i povremeno kao glavni krivci za poneku pomenutu pljačku i izdaju. U prvom čitanju bili smo skloni i da se neprijatno izne
nadimo nailazeći na evropske stereotipe XVII veka. Međutim, kako ni naše doba nije manje opterećeno dvostrukim aršinima pobednika i pobeđenih, odlučili smo da ipak objavimo originalni tekst, sve više svesni činjenice da tako malo poznajemo svoje neposredne susede od kojih nas evropski putopisac ni u jednom trenutku ne razdvaja. Ne bez ponosa ističemo da je Beograd zastupljen najdužim tekstom (sedam strana) i da je u njemu, prema ovom svedočanstvu, živelo najviše nacija.
Putujući uz anonimnog pisca naše knjige nastojali smo da razrešimo ne samo geografske nazive koje koristi nego i da u svetlu saznanja istorijske nauke rasvetlimo događaje o kojima on pre tri veka obaveštava javnost nemačkog govornog područja. Sam tekst štampan je uporedo, na nemačkom jeziku, goticom, i u prevodu na srpski jezik. Objašnjenja uz starije geografske nazive, pojmove i imena ličnosti su data na kraju knjige.
Ljubica M. Ćorović
